4 mei toespraak: Opdat nooit weer!

Geachte aanwezigen,

We hebben zojuist samen een wandeling gemaakt door Leek. Ik zou u willen vragen om die wandeling nog een keer voort te zetten. En doet u daarbij dan eens een stapje terug in de tijd in uw hoofd. Wist u dat op de plek van gordijn- en kledingatelier Rahmani -het pand waarvoor vanavond de muzikanten zitten- vroeger de synagoge stond? Steek dan vervolgens de weg over en loop langs kledingwinkel terStal. Daar was de manufacturenwinkel gevestigd van Mozes Levie: hoeden, petten, kousen, garen. Een gevel verder woonde Heiman Israëls, dansleraar, samen met zijn vrouw Aaltje en hun zoontje Levie. En als u dan de hoek omgaat, het Piepke in, dan komt u langs Keukenwereld Leek. Op die plek zat vroeger de kledingwinkel van de familie Denneboom.

Allen zijn er niet meer. Alleen een bronzen plaatje, in de stoep voor hun huis, herinnert eraan dat ze er ooit hebben gewoond. Een `struikelsteen’ met daarop een naam, een geboortedatum, een sterfdatum en de plek waar ze zijn vermoord; Auschwitz, Sobibor… Struikelstenen. Het zijn kleine gedenktekens waar je gemakkelijk gedachteloos aan voorbij gaat. Maar je kunt er ook even bij stilstaan. En dan stilvallen. Want ze getuigen van de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog.

De Holocaust, dames en heren, jongens en meisjes, is niet iets van ver weg in de tijd. In het Joodse Schooltje hier vlakbij worden de verhalen van onze vroegere Joodse medeburgers en het wrede onrecht dat hen in de Tweede Wereldoorlog is aangedaan verteld. De verhalen ook van wat gebeurde hier, op deze plek! Nog maar tachtig jaar geleden. Hier in Leek werden op 7 juli 1942 alle Joodse mannen, tussen de 18 en 55 jaar, opgeroepen zich te melden op het station. Vandaar gingen ze met de tram naar Groningen en daarna naar Westerbork. Ze zijn uiteindelijk in veewagons afgevoerd naar vernietigingskamp Auschwitz. Hier in Leek volgde in de nacht van 27 op 28 november 1942 een razzia. 34 vrouwen en kinderen werden uit hun huizen gehaald. En ook deze vrouwen en kinderen gingen daarna `op transport’, de dood tegemoet. Van de 95 Joodse inwoners die in Leek leefden voor de oorlog werden er 62 weggevoerd. Slechts 1 overleefde.

Van de 140.000 Joodse inwoners in Nederland voor de oorlog werden er 107.000 weggevoerd. Slechts 5200 overleefden. Een niet te bevatten misdaad die plaatsvond vanuit een fanatieke ideologie, het nationaalsocialisme. Een ideologie die de problemen oplost door anderen daarvan de schuld te geven. De schuldigen toen waren de Joden, de Roma en Sinti, de homofielen en lesbiennes, de politiek andersdenkenden en vele andere groepen. Groepen mensen die als oorzaak voor alle problemen werden aangewezen en daarom dus bestreden moesten worden. De nazi’s predikten een agressieve ideologie die groepen mensen ontmenselijkte, vervolgde, vernederde en vermoordde.

In aanvang werd de misdaad gestart door een kleine groep fanatiekelingen. De grote massa zweeg, de grote zwijgende massa nam niet haar verantwoordelijkheid voor het handhaven van de normen en waarden die wij mensen kennen. De grote zwijgende massa bleef stil waar ze had moeten spreken. En de grote zwijgende massa waste later haar handen in onschuld.

De les van de Tweede Wereldoorlog is dat we als massa nooit meer mogen zwijgen als dergelijk onrecht plaatsvindt. Er werden na de Tweede Wereldoorlog allerlei internationale verdragen gesloten. Verdragen met de strekking: dít nooit weer! Nou, we hebben het gezien. De afgelopen 80 jaar is er altijd oorlog geweest. Ergens op de wereld. De mens is hardleers. In Nederland leven we gelukkig al tachtig jaar in vrede, vrijheid en welvaart. Maar inmiddels is het in de wereld om ons heen ook onrustig geworden. Dreigend zelfs.

Dames en heren, jongens en meisjes,

Ik spreek deze zware woorden, omdat ik denk dat het nodig is dat die woorden in deze tijden gesproken worden. Woorden om ons te laten beseffen wat er is gebeurd en wat er weer kan gebeuren als we met elkaar niet waakzaam zijn. Zware woorden in bijzondere tijden. En dan kom je op de vraag: Is er hoop? Ikzelf put moed uit woorden van de Duitse filosoof Immanuel Kant. Hij noemde hoop houden de morele plicht van ieder mens. We kunnen als mens het verschil maken in het kwade, maar ook in het goede.

Maar hoe dan?

Kant deed de oproep aan ons allen: `Mens, durf te denken!’ Het gaat dan om nadenken over wat zich hier in ons land en onze eigen omgeving afspeelt. Steeds dus zelf blijven nadenken, steeds zelf informatie tot je nemen van alle kanten en dan niet alleen van social media kanalen op internet. Steeds jezelf en anderen kritisch bevragen. En dan je beeld van de wereld en de samenleving vormen.

Na een oproep tot goed zelf nadenken deed Kant ook een oproep om te handelen. In zijn beroemde pleidooi met de veelbelovende titel ‘Naar de eeuwige vrede’ legt Kant uit dat wij als mensen ons lot in eigen hand hebben. Hij ziet het als een opdracht voor ons allemaal om te werken aan een betere wereld. Een opdracht dus om in actie te komen voor het goede als het nodig is. En dames en heren, het is nodig. Er worden groepen tegen elkaar opgezet. Er is toenemende hardheid, onverdraagzaamheid, discriminatie en haat.

Laten we ons, juist in een tijd van polarisatie en onderlinge uitsluiting, weer veel meer onderling verbinden. We kennen nu een samenleving met extreme individualisering. Laten we ons herinneren dat we als mens sociale wezens zijn. Dat in de verbinding met de groep onze kracht zit. Doen in deze tijd is wat mij betreft onze “dikke ik” eens vaker opzij zetten en de verbinding met de groep weer veel meer zoeken.

Dames en heren, jongens en meisjes, 

Steeds goed zelf blijven nadenken dus en handelen door ons weer meer te verbinden met elkaar. Maar dan schreef Kant nog iets. Hij schreef dat er twee dingen waren die hem vervulden met bewondering en eerbied: de sterrenhemel boven ons en het moreel kompas in ons. Laten we dat moreel kompas volgen. Laten we elkaar dus nooit afrekenen op het land van herkomst, op kleur, op geloof, op seksuele geaardheid. Beoordeel een ander enkel als medemens. En laat een ieder in zijn/haar waarde. Verneder nooit een ander en toon respect en misschien eens iets vaker waardering. Dát is beschaving. En het moreel kompas is onze reddingsboei tegen onverdraagzaamheid. Want als er onverdraagzaamheid in de samenleving sluipt, dan gaat het vreselijk mis. De geschiedenis heeft ons dat geleerd. Ook hier in Leek.

Die reddingsboei tegen onverdraagzaamheid is om die reden stevig verankerd in onze grondwet en in de omgangsvormen in onze democratie. Zij waarborgt onze vrijheid om te denken wat we willen en te kunnen zeggen wat nodig is. Zij waarborgt ook de bescherming van een ieder van ons tegen de willekeur van een dictatuur. Dus laat ons leren van onze geschiedenis. De geschiedenis ook op de plek hier in Leek. En als we in stilte de verschrikkingen van de oorlog herdenken, laten we dan ook overdenken hoe wij allen een verantwoordelijkheid hebben om te handelen en te spreken als ons moreel kompas dat aangeeft. 

• Zwijgen is geen optie als anderen vervolgd worden en lijden.
• Zwijgen is geen optie als de democratie wordt bedreigd.
• Zwijgen is geen optie als de vrijheid wordt aangetast.

Laat ons bedenken dat er hoop is als we elkaar opzoeken, interesse in elkaar tonen, elkaar vinden in ons moreel kompas en elkaar steunen in het volgen daarvan.

Opdat we spreken als zwijgen wegkijken is!

Opdat nooit weer!

Dank u wel.